نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه‌شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت‌بندی شده است. برای پایه‌‌های آن چهار قطعه چوب بصورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب بصورت افقی تعبیه شده است. در مورد ماهیت و استفاده از آن برای مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا نظرات مختلفی وجود دارد. نخل تشابه اسمی با درخت خرما دارد. از این رو برخی آن را نماد پیکر امام حسین (ع) می‌دانند که روی شاخه‌‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن برده شد.

ایران / همه ساله در تعطیلات تاسوعا و عاشورا منتظر فرصتی بودم تا با سفر به برخی نقاط ایران از نزدیک شاهد برگزاری مراسم سنتی خاص این ایام باشم. این ایام و همچنین تعطیلات آخر ماه فرصت خوبی برای علاقه‌مندان به گردشگری مذهبی به شمار می‌رود. در بین مناطق مختلف ایران و انواع آداب و رسوم مذهبی رایج در آن، آئین و سنت نخل‌برداری در یزد بیش از همه توجه من را به خود جلب کرده بود. سال گذشته و در ایام تاسوعا و عاشورا فرصتی پیش آمد تا این مراسم را از نزدیک نظاره‌گر باشم. از یک ماه قبل با گروهی از دوستان قرار سفر به یزد را گذاشتیم.هرچند ابتدا قرار بود با قطار به این شهر سفر کنیم، اما در نهایت سفر با اتوبوس قسمتمان شد. حدود ساعت 10 شب بود که تهران را به مقصد یزد ترک کرده و صبح زود به این شهر رسیدیم. شنبه و یکشنبه، دو روز مانده به تاسوعا و عاشورا، فرصت خوبی بود تا از باز بودن اماکن شهر استفاده کنیم و گشتی در شهر بزنیم. چون ایام محرم بود، شب نیز پس از پرس‌وجو از مردم در هیأت‌‌های مذهبی شرکت می‌کردیم و از کم و کیف برنامه‌‌های آنها باخبر می‌شدیم. یکی از این هیأت‌ها، هیأتی بزرگ و قدیمی در محله فهادان یزد است که مداح آن حاج حسین سعادتمند بود که 10 سال قبل با او در مشهد آشنا شده بودم. فرصتی مناسب پیش آمد برای تازه کردن دیدار و پرس‌وجو درباره آداب و فرهنگ یزدیان در ایام محرم و صفر. در این باره من را به یکی از پیر غلامان هیأت معرفی کرد. پس از گفت و شنودی یک ساعته متوجه شدم که یزدی‌‌ها در نخستین روز‌های محرم، دیگ‌‌های بزرگ مسی را در معابر و محلات قرار می‌دهند که هر دیگ مربوط به یک هیأت یا حسینیه است. مردم کوچه و بازار اگر نذری دارند و نیتی کرده‌اند نذورات خود را روانه دیگ‌‌ها می‌کنند. از پول گرفته تا قند، چای، برنج، روغن و...
یک روز مانده به تاسوعا، دیگ‌‌ها جمع می‌شود و محتویات آن صرف خرج تاسوعا و عاشورا می‌شود.
نخل‌برداری و نخل‌گردانی معروف‌‌ترین مراسم یزدی‌‌ها در ایام تاسوعا و عاشورا است. هرچه به تاسوعا و عاشورا نزدیک‌تر می‌شدیم اشتیاق بیشتری برای دیدن این مراسم پیدا می‌کردم. در دو روزی که به تاسوعا و عاشورا باقی مانده بود با هر بار رد شدن از میدان امیر چخماق، نخل بزرگ آن را می‌دیدم که عده‌ای مشغول آماده کردن آن هستند. نخستین خبر بدی که شنیدم این بود که این نخل معروف، به دلیل کهنسالی و قدمت بالا و ترس از شکسته شدن فقط تزئین می‌شود. به غیر از میدان امیر چخماق، محلات دیگر هم برای خود نخل داشتند و در هر محل اهالی مشغول آماده کردن آن بودند. در صحبت با مردم متوجه شدم کار آماده‌سازی نخل به‌طور معمول بعد از عید غدیر شروع می‌شود. هیأت امنا و مسئولان هیأت محل فراخوانی می‌دهند و از آن روز به بعد اهالی کمک‌‌های خود را برای تزئین نخل می‌آورند؛ پارچه‌‌های رنگی، انواع چراغ، آیینه، خنجر،زنگوله، سپر، ریسمان و... اینها نمونه‌ای از کمک اهالی برای تزئین نخل است. بیشتر که پرس‌وجو می‌کنم درمی‌یابم که هر کدام نمادی از واقعه عاشورا است؛ چوب نخل نماد جنازه مطهر سیدالشهدا(ع)، پارچه‌‌های سیاه نماد پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و خنجر نماد تیر و نیزه‌‌های وارد شده بر بدن امام(ع)، نخل نماد قد و قامت علی‌اکبر، آیینه نماد نور وجود مبارک امام، زنگ نماد زنگ کاروان امام حسین(ع) و... درنهایت عزاداران حسینی که نماد تشییع‌کنندگان پیکر امام حسین(ع) هستند.
آماده‌سازی نخل یا به زبان یزدی‌‌ها «نقل » از یک هفته قبل از تاسوعا و عاشورا شروع شده بود. کسانی که نخل را آماده می‌کنند در بین مردم به «بابای میدان» معروفند. آذین‌بندی نخل توسط این «باباها» انجام می‌شود. بیشتر آنها در طول این مدت پابرهنه و روزه‌دار بودند. در یزد بیشتر محلات برای خود نخل دارند، اما از همه معروف‌تر نخل میدان امیر چخماق و نخل میدان بعثت است. حسینیه چهار منار و حسینیه فهادان هم برای خود نخل جداگانه‌ای داشتند. یزدی‌‌ها نخل امیر چخماق را قدیمی‌‌ترین نخل ایران می‌دانند. قدمتی 450 ساله! می‌گویند مربوط به دوره صفوی و مشهور به نخل حیدری است. ارتفاع آن بالای هشت متر بود و آن زمان که امکان حرکت دادن آن بود 200 تن عهده‌دار آن می‌شدند. نخل را با پارچه سیاهی می‌پوشانند. آن گونه که محلی‌‌ها می‌گویند نخل امیر چخماق دارای پارچه موقوفه‌ای متعلق به علی‌اصغر گرجی بوده که تا دهه 1350 از آن استفاده می‌شده است. از این تاریخ به بعد پارچه آن را عوض کرده‌اند.
نخل بعثت یا نخل شاه طهماسب دیگر نخل معروف یزد است. این نخل هم به مانند نخل میرچخماق در گوشه میدان بعثت قرار داشت و البته وضع آن بدتر از نخل امیر چخماق است. اگر دست به مرمت آن نزنند تا دو سه سال دیگر اثری از این نخل باقی نمی‌ماند. میدان بعثت از قدیمی‌‌ترین میدان‌‌های یزد و حتی کل ایران است. کل میدان سبک حسینیه را دارد.
نخل میرچخماق به نخل نعمتی‌‌ها معروف است. می‌گویند 200 سال پیش فردی به نام مشهدی علی متولی نخل بعثت بوده و پس از او این کار نسل به نسل به پسرانش رسیده است. نخل میرچخماق هم سالیان سال توسط استاد علی نی‌ساز و پسرش تزئین می شده و اکنون 40سال است که این کار به استاد علی‌اصغر حلاج‌زاده سپرده شده است.
در روز عاشورا حرکت نخل‌‌ها در هر منطقه ساعت خاص خود را داشت. نخل میرچخماق که به دلیل فرسودگی و ترس از شکسته شدن فقط تزئین شده بود عزاداران در کنار آن و میدان امیر چخماق به عزاداری می‌پرداختند. روز عاشورا که در شهر گشت می‌زدیم در محله و کوچه بیوک نخل‌برداری صبح عاشورا صورت گرفت. در محله خیرآباد هم یک ساعت به ظهر عاشورا نخل را حرکت دادند. حسینیه فهادان و میدان وقت‌الساعت هم برای خود نخل‌‌های جداگانه‌ای داشتند. نخل محلات البته کوچک‌تر از نخل میرچخماق و نخل بعثت بود.
نخل‌برداری برای خود آئین خاصی هم داشت. در بلند کردن و گرداندن نخل تقسیم کار وجود داشت. اول از همه فردی است از سادات که بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و «یا حسین» نخل‌گردانان را هدایت می‌کرد. تعداد افراد زیر نخل بستگی به اندازه نخل‌‌ها داشت. کسانی که در میدان امیر چخماق بودند می‌گفتند وزن نخل این میدان پس از تزئین به بالای یک تن می‌رسد و برای بلند کردن آن بیش از 200 تن لازم است. از قرار معلوم در نخل‌‌های تنومند و معروف بلند کردن هر پایه مخصوص یک طایفه یا محل خاص است. رسمی که گویا هنوز در برخی آبادی‌‌ها پابرجاست.
مسیر نخل‌گردانی با توجه به وزن زیاد آن به یک میدان یا یک خیابان محدود می‌شود. در اکثر میادین یا حسینیه‌‌ها نخل را سه دور، دور میدان یا حسینیه می‌گرداندند و سپس در جای اول خود قرار می‌دادند.

جغرافیای نخل‌گردانی
جغرافیای مراسم «نخل‌برداری» یا «نخل‌گردانی» تمام ایران را در بر می‌گیرد.
امروزه این مراسم در بسیاری از نقاط کشور برگزار می‌شود اما باید گفت خاستگاه اصلی آن شهر‌ها و آبادی‌‌های اطراف کویر مرکزی ایران است. از جنوب خراسان تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، نائین و... می‌توان مراسم نخل‌برداری را مشاهده کرد. در ندوشن یزد آذین‌بندی نخل از صبح هشتم محرم آغاز شده و تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) به طول می‌انجامد. بزرگ‌ترین نخل استان یزد در تفت قرار دارد.
ارتفاع این نخل 11 متر و متعلق به حسینیه شاه ولی است. نخل محله گرمسیر دیگر نخل معروف شهر تفت است. مراسم نخل‌برداری در تفت همه‌ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. علاوه بر تاسوعا و عاشورا، در روز 21 رمضان هم این مراسم در تفت برگزار می‌شود. شهر مهریز در استان یزد 30 نخل دارد که در تاسوعا، عاشورا و اربعین به حرکت درمی‌آیند.
در اشکذر این مراسم در عصر عاشورا برگزار می‌شود. یکی از پرشور‌ترین مراسم نخل‌برداری مربوط به زارچ یزد است. نخل این شهر هم قدمتی طولانی دارد این مراسم همه‌ساله در میدان مرکزی زارچ و در حسینیه بزرگ و بعد از نماز ظهر عاشورا برگزار می‌شود. مراسم نخل‌برداری در ابیانه نیز برگزار می‌شود.
ابیانه دو نخل دارد. یکی مربوط به محله ده پائین و دیگری ده بالا. نخل ده پائین را تا سرچشمه‌ای که در پائین ده قرار دارد می‌برند. نخل ده بالا در کوچه‌‌های همان محله گردانده می‌شود. در این روستا حق نشستن روی نخل مربوط به طایفه‌‌های خاصی است. در روستای سامان از توابع بخش نوبران ساوه مراسم نخل‌برداری تحت عنوان «نخیل دولاندیرماخ» برگزار می‌شود. نخل این روستا کوچک است. در میبد هم هر حسینیه و محل نخل مربوط به خود را دارد و در روز عاشورا مراسم نخل‌برداری در محدوده محله برگزار می‌شود. مورچه‌خورت اصفهان هم هر ساله شاهد برگزاری این مراسم است.
در نیاسر کاشان آئین نخل‌گردانی در روز ششم بعد از عاشورا برگزار می‌شود. نیاسر دارای 5 نخل است در این مراسم که قبل از اذان ظهر انجام می‌شود نخل‌‌ها پشت سر هم به ترتیب نخل امام حسین (ع)، نخل حضرت عباس (ع)، نخل حضرت علی اکبر (ع)، نخل حضرت قاسم (ع) و نخل حضرت علی اصغر (ع) به حرکت درمی‌آیند.
در منطقه کاشمر‌ مراسم نخل گردانی‌ در روستای‌ فدافن اجرا می‌شود.‌ وجود مراسم‌ نخل‌بندی‌ و مراسم‌ مربوط‌ به آن، به حدی‌ سابقه‌ دارد که‌ در افواه فرهنگ‌ مردم نیز‌ به صورت‌ ضرب‌‌المثل‌ در آمده است.
اهالی روستای ممر‌آباد، زمانی که شاهد‌ ترس‌ کسی‌ از انجام‌ کارینه‌ چندان‌ سخت ‌باشند‌، این ضرب‌المثل‌ را به کار‌ می‌برند : «مگه‌ میی‌ ، نخل فدافن‌ حرکت بدی»

آماده‌سازی نخل یا به زبان یزدی‌‌ها «نقل » از یک هفته قبل از تاسوعا و عاشورا شروع شده بود. کسانی که نخل را آماده می‌کنند در بین مردم به «بابای میدان» معروفند. آذین‌بندی نخل توسط این «باباها» انجام می‌شود. بیشتر آنها در طول این مدت پابرهنه و روزه‌دار بودند. در یزد بیشتر محلات برای خود نخل دارند، اما از همه معروف‌تر نخل میدان امیر چخماق و نخل میدان بعثت است. حسینیه چهار منار و حسینیه فهادان هم برای خود نخل جداگانه‌ای داشتند. یزدی‌‌ها نخل امیر چخماق را قدیمی‌‌ترین نخل ایران می‌دانند.

نخل‌گردانی در سفرنامه‌‌های خارجی
مریت هاکس (نویسنده کتاب ایران، افسانه و واقعیت) از جمله افرادی است که به انعکاس مراسم نخل‌گردانی در آثارش پرداخته است. وی در زمستان 1933 میلادی (1311 هجری شمسی) به ایران آمده و در یزد شاهد این مراسم بوده است. گویا برگزاری این مراسم در حضور وی با تشنج و زد و خورد مردم با نیرو‌های حکومت توأم بوده است.
وی در نوشته خود مردم یزد را مردم مسلمان و متعصب معرفی می‌کند. وی در مشاهدات خود از مراسم نخل‌گردانی این‌گونه آورده است: امسال وقتی از سوی دولت دستور رسید که دسته‌‌های عزاداری مجاز نیستند نخل‌‌های بزرگ و آیینه‌کاری شده را همراه خود حرکت دهند، آشوب‌‌ها برخاست و چون مردم اطلاع یافتند که دسته‌‌های عزاداری به هیچ‌وجه نباید تشکیل شود و به هیچ‌کس اجازه زنجیرزدن داده نمی‌شود آشوب‌‌ها شدت یافت. زنان در میدان شهر جمع شده و به شهربانی حمله کردند و پاسبان‌‌ها فقط پس از رسیدن 50 سرباز مسلح توانستند از پرتاب سنگ آنها جلوگیری کنند و آن سال نخل‌برداری مفصل صورت نگرفت.

منبع: شبکه ایران

*****

مروری بر 5 مطلب اخیر دین و اسلام  در این وبلاگ:
بزرگترین تحریف در عاشورا چه بود؟!
چه چیزهایی پوست را زیبا و نرم میکند؟
بدون شرح
چرا نماز را باید به زبان عربی بخوانیم؟♦
چرا شیعیان با دست باز نماز میخوانند؟♦