اردکان، مروارید کویر، شهری که به فرهنگ و هنر و مردمان خونگرم و اصیلش و به تاریخش شهرت دارد. شهری رؤیایی که از خاطر بسیاری از دانش‌پژوهان، محققان و منجمان نمی‌رود و به همین علت طی‌ قرن‌‌‌ها «یونان کوچک» لقب گرفته است.

شهری بیابانی همانند یک رؤیا. جایگاهی اصیل، با مردمانی بسیار گرم و مهربان همچون آب و هوای بیابانی‌اش. آرامش مطلق شب‌هایش، قرمزی آسمانش به رنگ خون در ‌هنگامه غروب، سیاهی‌‌‌های پرستاره‌اش که درخشش شگفت‌انگیزی را به آسمانش می‌بخشند، همگی از زیبایی‌‌‌های به خاطر ماندنی این شهر است.

اردکان یکی از شهرستان‌‌های استان یزد در مرکز ایران است. وسیع‌‌‌ترین شهر در استان یزد است. این شهر در روزگار آبادانی آن در محلی به نام زردک قرار داشته و دیوار‌‌های تاریخی آن هنوز پا برجاست. به گزارش ایران، اردکان از سمت شمال و مغرب به استان اصفهان، از شرق به شهرستان طبس، از جنوب به شهر‌‌های بافق، یزد و میبد و از جنوب غرب به شهرستان صدوق محدود می‌شود.

اردکان از جنوب به میبد، از شمال به باغ‌‌‌های پسته، از غرب به زمین‌‌های زراعی و از شرق به خانه باغ‌‌‌های معدودی محدود می‌شود. فاصله هوایی شهر اردکان تا تهران 446 کیلومتر و فاصله زمینی یزد تا تهران 677 کیلومتر، فاصله زمینی این شهر تا یزد 60 کیلومتر و تا میبد 10 کیلومتر است.

راه‌آهن زاهدان- تهران از اردکان عبور می‌کند بنابراین می‌توانید با قطار به اردکان بروید. مسیر قطار، از شهر‌های فهرج، بم، کرمان، یزد، میبد، اردکان، کاشان و محمدیه قم می‌گذرد. ایستگاه اردکان نخستین ایستگاه مهم و تشکیلاتی از سمت تهران به یزد است.

این ایستگاه یک چهارراه ریلی نیز محسوب می‌شود که از یک طرف با عبور ریل از ایستگاه‌‌های ساغند و چادرملو به معدن چادرملو ختم می‌شود و ایستگاه جندق به اداره کل راه‌آهن شرق متصل می‌شود. از سمت دیگر با اتصال ریل به ایستگاه ارژنگ به اداره کل راه‌آهن اصفهان متصل می‌شود. از سمت دیگر با اتصال به ایستگاه میبد دسترسی ریلی را به سمت ایستگاه یزد فراهم می‌سازد.

مسجد زیرده

برای مردم مذهبی این شهر تعداد زیادی از مساجد و زیارتگاه‌‌‌های قدیمی وجود دارد. مسجد زیرده از قدیمی‌‌‌ترین بنا‌‌های مذهبی این شهر در بلوار آیت‌الله خامنه‌ای واقع است. این در حالی است که هنوز تاریخ دقیق و قدمت ساخت بقایای این مسجد مشخص نشده است ولی بر اساس اشیای عتیقه و شواهد باستانی کشف شده در این مکان حدس زده می‌شود قدمت مسجد به قرن شانزدهم بازگردد.

مسجد جامع

بعد از مسجد زیرده دومین و بزرگ‌‌ترین مسجد تاریخی این شهر مسجد جامع است که بسیار قدیمی است و جنب کتابخانه ملی در مجاورت حمام و بازار در بلوار آیت‌الله خامنه‌ای واقع شده است.

در این مکان یک زیلو – نوعی فرش بسیار قدیمی مخصوص یزد- با تاریخ 1038 هـ. ق پیدا شده که در موزه مردم‌شناسی اردکان نگهداری می‌شود و قدمت آن بیش از 400 سال است. این بنای تاریخی در بالا‌‌ترین ارتفاع نسبت به بنا‌‌‌های دیگر قرار گرفته و در نتیجه نمای آن بر تمام شهر مشرف است.

مسجد دارای دو بخش اصلی است: یکی مخصوص فصل زمستان که «زمستان‌خانه» نامیده می‌شود و دیگری مخصوص فصل تابستان که «تابستان‌‌خانه» نام دارد. این دو «بخش» در ارتفاعی متفاوت قرار گرفته‌اند و بخش زمستانی برای گرم ماندن در ارتفاع پائین‌تری نسبت به بخش دیگر قرار دارد.

 نمای این مسجد فاقد تزئینات کاشیکاری و گچبری است. در ورودی چوبی آن با صد‌‌ها قطعه چوبی پنج‌ضلعی تزئین شده است. روی دماغه سمت چپ در، هشت قطعه فلزی (الله، محمد) به خط کوفی کنده‌کاری شده است.

کاروانسراها

کاروانسرا‌‌ها به عنوان مراکز تجارت و اسکان کاروان‌‌ها محسوب می‌شده‌اند و اغلب آنها در نزدیکی مراکز تجاری بنا شده بودند چنانچه کاروانسرا‌‌های حضرتی، گودالگ و کوشکنو در مسیر بازار شمال به جنوب قرار داشته‌ و کاروانسرای میدان علی در مسیر بازار شرق به غرب و کاروانسرای علی بیک در نزدیکی میدان و بازارچه محلی علی بیک قرار داشته است.

در دوره قاجار کاروانسرای سلطان در کنار دروازه سیف و کاروانسرای دیگری در کنار دروازه بازارنو و کاروانسرای علی بیک در بیرون دروازه علی بیک بنا شده که این سه کاروانسرا چسبیده به حصار شهر بوده‌اند امّا راه ورودی آنها بیرون از دروازه بوده است. رباط شاه‌عباسی هم که در مسیر راه یزد به اصفهان ساخته شده بوده حدود دویست متر تا دروازه بازارنو فاصله داشته است.

دربند

یکی دیگر از ویژگی‌‌های بافت قدیم اردکان دربند‌‌های متعدد بوده است. هر دربند متعلق به افراد خاصی بوده که به علت قدرت مالی و نفوذ سیاسی دارای چندین خانه بوده‌اند که درِ ورودی این خانه‌‌‌ها داخل دربند باز می‌شده است.

در ابتدای دربند دری نسبتا بزرگ قرار داشته که شب‌‌ها می‌بسته‌اند و خانه‌‌‌های داخل دربند از امنیت بیشتری برخوردار بوده‌اند، ‌اغلب دربند‌‌های موجود در اردکان متعلق به اوایل دوره قاجار است و در محله چرخاب قرار دارد. مشهور‌‌ترین آنها عبارت است از: دربند صدرالفضلا، دربند مجد العلما، دربند حاج ملاتقی، دربند سلطان، دربند سنایی و...

شهری مملو از آب‌انبار

از دیگر ویژگی‌‌‌های معماری اردکان، مخازن آب است که آب‌انبار نام دارند. این‌گونه بنا‌‌ها در مناطق بیابانی دارای ارزش فراوانی هستند به طوری که در هر محله اردکان یکی از آنها به چشم می‌خورد. سابق بر این آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنان این شهر توسط آب‌انبار‌‌ها تأمین می‌شده است. هر آب‌انبار شامل یک منبع اصلی آب به نام تنوره است که در زمین حفر می‌شد.

 برای حفظ طعم و مزه آب و تصفیه آن مقدار کمی نمک و آهک اضافه می‌کردند که لایه‌ای تصفیه‌کننده را تشکیل می‌داد تا آب و منبع آن را از آلودگی حفظ کند. عمق این منبع گاهی اوقات به 6 تا 7 متر نیز می‌رسید و برای دسترسی به آن باید از پله‌ استفاده می‌شد.

آب‌انبار‌‌ها علاوه بر تأمین آب شرب مصرفی مردم، اغلب دارای پاکنه آب قنات بوده‌اند که از آنها برای شست‌وشو و تجدید وضو استفاده می‌کرده‌اند و در بالای سردر آنها نیز مسجد‌‌های کوچکی برای برگزاری نماز یا محلی برای استراحت تعبیه شده بود. تمامی آب‌انبار‌‌ها دارای مسیر‌‌هایی بوده‌اند که در فصل زمستان از آب قنات صدرآباد و باغستان آبگیری می‌شده‌اند.

اردکان دارای 57 آب‌انبار است که البته برخی از آن‌ها نیز نابود شده‌اند، اما برخی از آب‌انبار‌‌های موجود قدمتی 300 ساله دارند. از جمله آن‌ها آب‌انبار دوراه که غیرفعال است (به معنی انشعاب به دو شاخه)، که در خیابان آیت‌الله خامنه‌ای، روبه‌روی مسجد حاج‌محمد حسین، نزدیکی بازار واقع است.

 عمیق‌‌‌ترین مخزن و بزرگ‌‌ترین سردر آب انبار مربوط به آب انبار شهری‌‌‌ها یا چهل پله است. آب‌انبار چهل‌پله به خاطر آب شیرین و زلالش معروف بوده است. سقف‌‌های خشتی و گنبدی شکل خزینه‌‌‌های آب‌انبار‌‌ها و راه‌پله‌‌‌های آجری زیبای آن‌ها نماد معماری اردکان محسوب می‌شوند. اکثر آب انبار‌‌های داخل بافت قدیم هنوز سالم و قابل بهره‌برداری هستند و در مواقع قطع آب از آن‌ها استفاده می‌شود.

چک‌چک، معبد پیر سبزه

دو معبد سنتی (زرتشتی) در ارتفاعات حوالی اردکان واقع شده‌اند. کوه چک‌چک با ارتفاع 2745 متر در شرق این شهر واقع شده و دامنه غربی این کوه معبدی به نام پیر سبزه چک‌چکو را در برگرفته است.

 علت نام چک‌چک قطرات آبی است که از ارتفاعات کوه به یک مخزن آب فرو‌می‌افتد و از طریق لوله‌ای به معبد می‌رسد: چک‌چک در فارسی امروزی به معنای قطره‌قطره است و پیرسبزه متشکل از دو واژه به معنای: نخستین کلمه یعنی «پدر»، «مرد باتجربه و باارزش» و دومی که در واقع تلفظ‌اش به مرور زمان تغییر کرده «سوز» بوده یعنی «نور و گرما». ترکیب این دو اصطلاح اشاره دارد به محافظ آتش، کسی که نقش روشن نگه داشتن آن را دارد.

معبد دیگر هریشت است که در کوهی به نام هریشت به ارتفاع 1939 متر، در 12 کیلومتری شمال شرقی شهر قرار گرفته که مکان گردشگری زیبایی برای ایرانیان و خارجی‌‌‌ها است.

خانه‌‌‌های تاریخـی

بیشتر خانوار‌‌های اردکان خانه‌‌‌های بزرگی شامل استخر، آب‌انبار، بادگیر و اتاق‌‌‌های زیادی داشتند که همه فامیل به مفهوم عمه و خاله، پدربزرگ‌‌‌ها و مادربزرگ‌ها، بچه‌ها، نوه‌‌‌ها و... با هم زندگی می‌کردند و نام آن بنا یا ساختمان بزرگ را به نام فامیلی‌شان لقب می‌دادند.

از نمونه بارز آن عمارت تقدیری‌‌‌ها واقع در بخش مرکزی شهر، خیابان حایری است. بنایی که قدمتش به دوران قاجار بازمی‌گردد. این مجموعه شامل بخش‌‌‌های اختصاص داده شده به فصل تابستان و زمستان است،

دو بخش مخصوص کارکنان و مستخدمان بود، جایگاه و مجموعه دیگری که به صاحبان خانه اختصاص داده شده بود و بخش دیگر مطبخ‌خانه بود.

از زیبایی‌‌‌های منحصر به فرد این عمارت که در نگاه اول، چشم را به خود می‌دوزد پنجره‌‌‌های قدی بزرگ با شیشه‌‌‌های رنگارنگ‌اش است. در این بنا اتاق‌‌‌های سه‌دری، پنج‌دری و تالاری در ضلع جنوبی عمارت که به بادگیر متصل است، دیده می‌شود و مانند سایر خانه‌‌‌های سنتی، در زیر تالار خانه، زیرزمینقرار دارد.

جغرافیا و اقلیم

در اردکان بلند‌‌ترین نقطه ارتفاعی مربوط به کوه خوانزا با ارتفاع 3158 متر است اما در مورد نام اردکان روایات مختلفی وجود دارد. می‌گویند: اردکان از دو واژه تشکیل شده است: نخستین واژه صفت و به معنای «مقدس» و دومی «مکان». در نتیجه اردکان به یک مکان مقدس بازمی‌گردد. می‌گویند این شهر توسط معادن احاطه شده بود و به همین علت اردکان نام گرفته است یعنی شهری از معادن.

علاوه بر این در آئین‌زرتشتی «ارد» تداعی‌کننده نام فرشته‌ای است که عدالت، سخاوت و خوشبختی را گسترش می‌دهد. بنابر این فرضیه، می‌توان گفت که معنی دیگر آن تداعی‌کننده مکان عدالت و خوشبختی است.

منطقه‌ای از اردکان در مدت زمانی طولانی به عنوان یک پناهگاه استفاده می‌شد و به دنبال خشک شدن دریای ساوه که در نزدیکی آنجا بود، در طول حملات اعراب به ایران، ایرانیان به این منطقه جذب شدند و آن را به شکل زمین‌‌‌های وسیع قابل زراعت درآوردند.

این منطقه در طول قرن یازدهم تا دوازدهم به اوج شکوفایی‌اش رسید. شهر اصلی اردکان، مکانی به نام «زردک» در 10 ‌کیلومتری شمال اردکان کنونی بود که در حال حاضر به یکی از جاذبه‌‌‌های توریستی تبدیل شده است و در واقع از آنجا، خرابه‌‌‌هایی از دیوارها، پایه‌‌‌های خانه‌ها، مساجد، بازار و ارگ و حسینیه قدیمی را می‌توان مشاهده کرد.

در اردکان آنچه در نگاه اول، هر بازدیدکننده‌ای را به خود جذب می‌کند، زیبایی برج‌‌‌های بادگیر و خانه‌‌‌های خشتی آن است اما انتخاب این‌گونه مصالح برای معماری مربوط به آب و هوای این منطقه است. در مرحله دوم باغ‌‌‌های بزرگ پسته هستند که انسان را به خود جذب می‌کنند و در نهایت خانه‌‌‌های خشتی، منابع آب، کوچه‌‌‌های تنگ و نزدیک به هم و مساجد بزرگ از جلو‌ه‌‌‌های پرشکوه این شهر بیابانی تاریخی هستند.

غذا‌‌های سنتی اردکان

از غذا‌‌های سنتی سکنه اردکان، آش آنها معروف است. آشی غلیظ که از غلات، حبوبات، سبزی و گوشت تهیه می‌کنند. از آش‌‌‌های معروف استان یزد و اردکان، آش شولی است که در این منطقه بسیار تهیه و مصرف می‌شود.

مواد مورد استفاده در این آش نخود، لوبیا، گندم، چغندر، پیاز و نعناع است که بخصوص در فصل زمستان تهیه می‌شود. از دیگر انواع آش، مخلوطی از غلات و حبوبات بدون گوشت است. گوشت به عنوان غذای اصلی یا پدر خوراک‌‌‌های این منطقه در نظر گرفته می‌شود.

به همین دلیل نام این آش، «بی‌پی‌یر» است که در گویش یزدی یعنی بی‌پدر و نام دیگرش نیز یتیمچه است. آش دیگر نیز آش‌جو است که از غلات، حبوبات، گوشت و چغندر و عدس و رب انار تهیه می‌شود. در اردکان این آش برای صبح روز اول اسفندماه سرو می‌شود.

از خوراکی‌‌‌های شیرین اردکان حلوا ارده معروف است. این نوع حلوا از ارده کنجد (مایعی روغنی)، شکر، تخم‌مرغ و هل درست می‌شود و برای تزئین روی آن از پسته و بادام استفاده می‌کنند. اگر چه این محصول در کشور‌‌های مختلفی از جمله ترکیه و لبنان نیز به همین روش تهیه می‌شود اما این محصول در ایران طعمیمنحصر به فرد دارد.

در اردکان این نوع شیرینی که حاوی کنجد است تا به امروز بدون هیچ گونه مواد شیمیایی، به روشی کاملاً سنتی و تا حدی دستی تهیه می‌شود که به آن طعمی بی‌نظیر می‌بخشد.

محصولات زراعی

اردکان در نزدیکی کویر مرکزی با آب و هوای بیابانی و خشک‌اش شماری زمین زراعی دارد. اردکان چندین باغ پسته و انار دارد که می‌توانند با اندکی آب زنده بمانند و تولید محصول کنند. بعد از شهر ساوه مرغوبیت انار این شهر زبانزد است. کاشت درختان پسته در مناطقی همچون یزد، خراسان، فارس و کرمان قدمتی دیرینه، بیش از 3000 سال دارد.

اردکان چهارمین شهر تولید‌کننده پسته‌ ایران پس از رفسنجان در استان کرمان است. علاوه بر این بیش از 60 درصد باغ‌‌‌های پسته استان یزد، در اردکان واقع شده‌اند و اکثر مزارع پسته در منطقه احمدآباد، چاه افضل و حسن‌آباد انارکی وجود دارد.

منبع: باشگاه خبرنگاران، مشرق

*****

مروری بر 5 مطلب اخیر اخبار عمومی در این وبلاگ:
12 شهرستان اصفهان با مشکلات درمانی روبرو هستند
زلزله 7 ریشتری در راه است!
متن کامل سخنرانی رئیس جمهور در مجلس
\سال آینده پایه «دوم راهنمایی» نداریم\
پنج هزار پروژه عمرانی در استان اصفهان درحال اجرا است